Crisis in de Europese Unie

Europa-debat 10 februari 2004

Crisis in de EU: grondwet uitgesteld, grote drie (Engeland, Duitsland, Frankrijk) versnellen het tempo, uitbreiding dreigt tweede rangs lidstaten op te leveren. Crisis ook in Nederland m.b.t. EU: VVD doet bij alles moeilijk (Polen, Turkije, financiën), CDA wil geen referendum (democratisch draagvlak) over grondwet en blijft de kaart van de christelijke tradities spelen.

Resultaat van dit alles is dat het toch al geringe krediet dat de EU onder de bevolking heeft, verder erodeert. Is dat erg? GroenLinks hecht grote waarde aan Europese samenwerking (nooit geen oorlog meer in Europa, oplossen grensoverschrijdende problemen, sociaal, duurzaam en solidair Europa is op mondiaal niveau nodig en een nuttig tegenwicht tegen de gevaarlijke alleingang van de VS). Daarvoor is grote steun te verwerven, maar de agenda wordt gedomineerd door onderwerpen die rechts/liberalen/conservatieven zo graag hoog op de EU-agenda wilden hebben: de Eurozone (een munt, prijsverhogingen alom), de interne markt (liberalisering publieke sector), de kritiek op de financiën van de EU (netto-betalerschap).

GroenLinks wil meer: democratisering, sociaal Europa, bijdrage aan vrede en ontwikkeling. Dat is geen makkelijk verhaal; plat nationalisme scoort altijd beter. Als de Eurosceptische VVD-agenda meer en meer domineert zal de bevolking zich massaler dan ooit van de EU afwenden. En als de EU er niet in slaagt om het perspectief te bieden dat in haar ambitie ligt besloten…. Ja, dan wordt ook de vraag steeds prangender of deze Europese Unie de beste manier is om Europese samenwerking gestalte te geven.

De grondwet

Door de regering is een- en andermaal, onlangs nog tijdens het debat in de Tweede Kamer op 19 november 2003 door de minister van Buitenlandse Zaken bij de behandeling van het onderhavige wetsvoorstel, betoogd dat verbreding van de Europese Unie samen moet gaan met verdieping. Oftewel uitbreiding is samenhang met een constitutionele onderbouwing. Zonder dat blijft volgens de regering in dat debat de EU ''een waterige club van een groot aantal landen met alleen een interne markt'.
Nu de Europese top van regeringsleiders er niet in geslaagd is het goede werk van de Conventie op af te ronden, lijkt er een uitbreiding zonder verdieping plaats te vinden. De regering houdt de moed erin, steunt het Ierse voorzitterschap in zijn bilaterale contacten, verdedigt de starre houding van Polen, vindt dat de Conventietekst nog steeds een goede basis, waardeert het pakket met voorstellen van het Italiaanse voorzitterschap, maar meent ook dat kwaliteit boven snelheid gaat. Kortom, alle diplomatieke ballen worden door acrobaat Bot in de lucht gehouden. Daarmee verdwijnt de scherpte van de te volgen tactiek, althans voor de buitenwereld. En daar wil en mag deze Eerste Kamer zich toch niet toe rekenen. Graag wat meer substantie en scherpte. Vindt Nederland nou dat Polen moet inbinden? Is Nederland (Benelux) bereid met de grote landen een  voorhoede te vormen als dat er toe leidt dat de grondwet zeer dicht bij het resultaat van de Conventie komt te liggen? Wat zijn de prioriteiten van het Iers/Nederlands voorzitterschap, want de huidige agenda is te veelomvattend om de crisis in de EU te lijf te gaan.

Uitbreiding EU

GroenLinks staat positief tegenover de uitbreiding van de EU. Een grote diversiteit staat de EU te wachten. Nadat de arme randen van de oude EU (Ierland, Portugal, Griekenland) zich met miljarden EU-steun hebben ontwikkeld, komen er tien nieuwe arme randen. Tien landen met 75 miljoen inwoners, een gezamenlijk BBP van 4% van de totale economie van de EU-25 (vgl. NL met 4,5%). Tien republieken ook. Katholieke landen, Grieks-orthodoxe landen, een land met de hoogste Europese zelfmoordcijfers en bevolkingskrimp (Hongarije), een massa kleine boeren (Polen) en een van de meest vervuilde industrieën (Tsjechië).

De tien landen willen zelf graag –overigens om uiteenlopende redenen- het is goed voor de Europese veiligheid, positief voor de ontwikkeling van democratie, rechtstaat en mensenrechten, kan bijdragen leveren aan verhoging van welvaart en welzijn en aan een beduidend beter milieu. Dat klinkt natuurlijk allemaal ontzettend positief –sommigen zullen zeggen naïef-. Tegelijkertijd zien de eurosceptici allemaal gevaren.

Uiteindelijk is het EU-uitbreidingsdebat in de Tweede Kamer versmald tot  22.000 vnl. Poolse arbeidsmigranten (zegt het regeringscompromis) of 50.000-60.000 (zegt een hoogleraar gezondheidskunde uit Maastricht). Niemand weet het, maar het ideologisch debat wordt gevoerd alsof het voor Nederland erop of eronder is, waarbij de 26.000 met uitzetting bedreigde asielzoekers als joker worden ingezet. Het primaat ligt in deze discussie natuurlijk bij de Tweede Kamer, maar ik vind het een beschamende vertoning. De CDA/VVD-motie zal –met steun van de SP- wel worden aangenomen. Een flexibel stelsel van tewerkstellingsvergunningen inclusief een arbeidsmarkttoets. Het zal de bureaucratie doen toenemen, evenals het illegale circuit. Vooral het CDA, altijd de mond vol van de waardengemeenschap die de EU, heeft wat uit te leggen. Welke waarden gaan nu schuil achter de opvatting dat Polen en anderen tweede-rangs EU-burgers zijn?

Het is ook navrant te moeten constateren dat deze veronderstelde arbeidsmigratie het debat zo domineert, terwijl het slechten van allerlei muren binnen de EU juist een van de wezenskenmerken is. En hoe verhoudt zich nu die angst voor nieuwkomers tot de kansen die het Nederlandse bedrijfsleven krijgt? Daar zwijgt de VVD over in alle talen. De ABN-AMRO-bank heeft daar een behartenswaardig rapport uitgebracht. De export naar de nieuwe 10 landen zal fors toenemen (vooral voedsel en agribusiness), het transport en de financiële dienstverlening zal zijn weg in Midden-Europa in toenemende mate vinden en voor aan aantal industrieën (kleding, schoenen, backoffice, elektronica) zijn de lage lonen ter plekke zo aantrekkelijk dat zij nieuwe vestigingen zullen openen. Kortom het bankwezen spiegelt het Nederlandse bedrijfsleven een rooskleurige toekomst voor. Die overigens deels al is begonnen: in 2002 daalde de totale Nederlandse export met 2,5%, met de 10 nieuwkomers steeg deze met 9%. 

En dan die 1 miljard euro die het Nederland meer zou gaan kosten, aldus Zalm. Deelt de minister/staatsseceretaris deze opvatting? Gaat de Nederlandse bijdrage met dat bedrag omhoog?

Politieke en economische criteria zijn niet onderhandelbaar, zo stelt de regering in de Memorie van Toelichting op het wetsvoorstel. De tien voldeden bij aanvang van de onderhandelingen aan de Kopenhagen-criteria, doen dat nog steeds en zullen na toetreding, evenmin als de huidige lidstaten, daar niet opnieuw aan worden getoetst. In haar antwoorden geeft de regering aan dat er een aantal instrumenten zijn om EU-landen tot de orde te roepen als ze discrimineren, mensenrechten schenden of corruptie onvoldoende bestrijden. De regering zegt in antwoorden op vragen van de GroenLinks-fractie ook toe hierin een actief beleid te voeren.

Enkele A.I.-jaarboek-citaten:

Gevangenisomstandigheden voldeden doorgaans niet aan de internationale normen (Letland)

Er bleef bezorgdheid over de mishandeling van gedetineerden door de politie. Sommige slachtoffers waren Roma. (Hongarije)

Er bestond bezorgdheid over de omstandigheden in detentiecentra en gevangenissen. Internationale verdragsorganisaties deden aanbevelingen om de waarborgen tegen marteling en mishandeling te versterken en om huiselijk geweld tegen vrouwen te voorkomen. (Estland)

In een brief van december 2002 heeft de regering aan de TK uiteengezet welke instrumenten er zoal zijn om de EU-landen bij de les te houden. Vraag is of de genoemde instrumenten voldoende zijn. Zo worden de Raad van Europa en het Europees Parlement genoemd. Natuurlijk van groot belang, maar wat doet de Europese Raad? Verwezen wordt naar Richtlijn 2000/43/EG  . Maar dat is een richtlijn die zich beperkt tot Gelijke Behandeling zonder onderscheid naar ras of etnische origine. Daarna is ook nog een Richtlijn tot de instelling van een algemeen kader voor gelijke behandeling in werk en beroep ingesteld.  De concept-grondwet spreekt naast ras of etnisch origine van geslacht, godsdienst of overtuiging, handicap, leeftijd of seksuele gerichtheid.

Die grondwet is er echter nog niet, de uitbreiding is er binnenkort wel en het is de vraag of het bestaande instrumentarium voldoende is. Ook voor wat betreft het monitoren en het overwegen van eventuele sancties op EU-niveau. Het jaarlijks te verschijnen Algemeen Verslag van de werkzaamheden van de EU, een pil van 500 blz., geeft daar geen uitsluitsel over. Evenmin als de Staat van de Europese Unie van de regering.

 Vraag is echter hoe wij kunnen controleren dat de Europese Raad, cq. de  regering daadwerkelijk een actief beleid voert om EU-lidstaten te houden aan hun verplichtingen t.a.v. mensenrechten en non-discriminatie. Dat zou kunnen door in het jaarlijkse EU-verslag en in de Staat van de Europese Unie expliciet een paragraaf op te nemen die hierover verslag doet. Wil de regering die toezegging doen?  

Cyprus/Turkije

Het blijft zeer onbevredigend dat de kans groot is dat per 1 mei een gedeeld Cyprus lid wordt van de EU. Iets wat niet had mogen gebeuren, maar onontkoombaar is gezien het totaalpakket (10 nieuwe toetreders) van de uitbreiding. Maar een gedeeld Cyprus maakt het niet tot een pretpakket. Een buitengrens van de EU wordt nu bewaakt door een VN-leger. Dat is geen fraai beeld.

Al kun je ook de stelling verdedigen dat door toetreding van het Grieks-Cypriotische deel de verkiezingen in het Turkse deel positief zijn beïnvloed. Maar dat zou tegelijkertijd een riskante strategie zijn, omdat Turkije nu een extra drukmiddel in handen heeft om toetreding tot de EU te bewerkstelligen. Want alleen dit land kan de deling van Cyprus ongedaan maken. Is de minister het met me eens dat dit risico nu aanwezig is, dat er een oneigenlijk aspect sluipt in de beoordeling of en wanneer Turkije lid van de EU kan worden? Door minister Bot is betoogd dat toetreding van Turkije tot de EU een positief signaal zou zijn naar de ‘Islam’ toe. Hier is scherp op gereageerd. Niet ten onrechte, want godsdienst maakt terecht geen deel uit van de toetredingscriteria. Noch in negatieve, noch in positieve zin. Turkije moet op z’n eigen merites in het kader van de normale toelatingsprocedure worden beoordeeld. De mensenrechtensituatie is er nog steeds zeer zorgwekkend.

Citaat A.I.-jaarboek:

‘Ondanks alle vorderingen die de parlementaire democratie in Turkije, met een hunkerende blik op Europa, de afgelopen jaren heeft gemaakt, wordt de mensenrechtensituatie nog steeds grotendeels bepaald - in negatieve zin - door de veiligheidsdiensten, het leger en de politie. Al dan niet vermeende interne (Koerden, Islamitische fundamentalisten) en externe (Griekenland, Irak, Iran, Rusland) dreigingen liggen hieraan ten grondslag. In Turkije ‘schittert’ dan ook het hele spectrum aan mensenrechtenschendingen: marteling en mishandeling, buitengerechtelijke executies, beknotting van de vrijheid van meningsuiting, gevangenzetten van gewetensbezwaarden en ‘verdwijningen’.’

De landeninformatie op de website van het Amerikaanse Ministerie van Buitenlandse Zaken spreekt van ernstige schendingen van mensenrechten in een aantal delen van Turkije, moord door marteling, politieke verdwijningen, martelingen en misbruik door veiligheidsdiensten zijn ‘widespread’. Als Turkije in december 2004 aan de politieke criteria van Kopenhagen voldoet, kunnen de toetredingsonderhandelingen beginnen. Hoe ziet de regering de betrokkenheid van het Nederlandse parlement bij de beoordeling van de vraag of Turkije hier aan voldoet?

De verder weg liggende toekomst

Overigens: in de toekomst –na Roemenië en Bulgarije- nooit meer groepsgewijze uitbreiding. Ieder land verdient het om individueel beoordeeld te worden. En hoe reageert de minister van BuZa op het pleidooi van de president van Greorgië, Saakashvili,  twee weken geleden in de RvE, waar hij een vurig pleidooi hield voor een spoedige toetreding tot de EU in het belang van de ontwikkeling van zijn eigen land, maar ook van een stabielere regio? 

In het debat bleek dat een meerderheid van CDA, PvdA, GroenLinks, D66 en OSF van mening was dat het vrije verkeer van werknemers volop van toepassing moest zijn op de nieuwe lidstaten. Deze mening van de senaat stond recht tegenover die van de Tweede Kamer, die vond dat er juist wel beperkingen moeten worden opgelegd. En de regering bleek enkele dagen wel naar de Tweede, maar niet naar de Eerste Kamer te willen luisteren. Dat was de aanleiding voor het stellen van twee series schriftelijke vragen.