Verdwenen monarchieën in Europa - Rusland

  De ontluistering van Vadertje Tsaar

(Dit artikel is gepubliceerd in De Republikein nummer 3, september 2009)

Rusland heeft, zoals alle grote Europese landen, een rijke geschiedenis van vorstendommen en ambitieuze vechtersbazen die elkaar land en strategische posities betwisten. Maar het Russische hof heeft wel een heel rijk palet van intriges, kindhuwelijken en dwaze tsaren. Geen wonder dat met de val van de Sovjetunie de roep om herstel van de monarchie nauwelijks is gehoord.

Doorgaans wordt de oerknal van de Russische monarchie toegeschreven aan Rurik, de stamvader van de dynastie der Ruriken. Zijn opvolgers stichtten het Kievse Rijk, dat wordt gezien als de eerste Slavische staat. Tussen 1054 en 1224 spatte dit rijk in maar liefst 64 soms zeer kortstondige vorstendommen uiteen. Burgeroorlogen en rivaliserende krijgsheren doen grenzen voortdurend veranderen tot er uiteindelijk drie nationaliteiten ontstaan; Oekraïners, Wit-Russen en Russen.

Voor het echter zo ver was laat vooral Joeri Dolgoroeki (1099-1157) van zich spreken. Deze regeerde als Grootvorst van Kiev en breidde zijn invloed uit in noordoostelijke richting, wat wij nu als Rusland kennen. Hij liet in deze dunbevolkte gebieden versterkte nederzettingen bouwen, waaronder Moskou. In 1223 vielen de Mongoolse binnen. Zij brachten het uitgestrekte gebied onder hun controle en maakten daarbij gebruik van lokale machthebbers die voor hen de belasting ophaalden. De grootste collaborateur was Iwan I, grootvorst van Moskovië. Tijdens zijn regime (1325-1340) inde hij het meeste geld voor de Mongolen –en zichzelf. Vandaar zijn bijnaam de  "Geldzak". Door zijn loyaliteit aan de bezetters bleef zijn rijk grotendeels buiten schot. Bovendien slaagde hij erin de zetel van de Russisch-orthodoxe kerk van Kiev naar Moskou te verplaatsen. Hiermee legde hij de basis voor de dominante positie van Moskou – en Rusland- in de eeuwen die volgden. Zijn kleinzoon slaagde erin de Mongolen voor het eerst te verslaan, waarna Iwan III en Iwan IV het karwei afmaakten.

Iwan de verschrikkelijke

Iwan IV, ‘ de Verschrikkelijke’  (1530-1584) wordt beschouwd als de eerste tsaar (afgeleid van Caesar) van Rusland. Hij kwam reeds op driejarige leeftijd op de troon, maar werd in 1547 tot tsaar gekroond. Hij voerde de boekdrukkunst in, onderwierp de kerk aan de staat en vond nieuwe handelswegen. Maar zijn bijnaam verdiende hij met hardvochtige uitspattingen en de invoering van het lijfeigenschap. Zijn drang tot gebiedsuitbreiding bracht Rusland in oorlog met Zweden, Polen-Litouwen en de Duitse vorstendommen. Daarmee ruïneerde hij de Russische economie. Iwan beval zijn geheime politie, de Opritsjniki (=de apart gezette mannen), de hem ongehoorzame stad stad Novgorod tot de orde te roepen, waarbij tussen de 30.000 en 40.000 mensen het leven lieten. In 1581 sloeg de paranoïde Iwan zijn oudste zoon in een bui van razernij dood. Na zijn dood  werd het niet veel beter: zijn verstandelijk gehandicapte zoon Fjodor volgde hem op.

Na de kinderloze dood van deze Fjodor in 1604 brak er een periode aan die bekend staat als de Troebele Tijd. Hofmeiers, idioten, valse profeten en een Poolse kroonprins betwisten elkaar met veel geweld en samenzweringen de Russische tsarentroon totdat in 1613 Michail Romanov op 17-jarige leeftijd tot tsaar wordt gekozen door de Zemski Sobor (Russische feodale parlementsraad). Hij is de eerste tsaar uit het geslacht Romanov, dat met de nodige u-bochten tot de revolutie van 1917 over Rusland bleef heersen.

 De Romanovs

Aanvankelijk had Michail er weinig trek in en zijn moeder –een non- vond hem te jong. Uiteindelijk gaf hij toe aan het dreigement dat met zijn weigering God hem verantwoordelijk zou houden voor de vernietiging van Rusland. Daarmee werd ook de kiem gelegd van de goddelijke status die deze tsarenfamilie zichzelf aanmat. De eerste jaren bestuurden zijn familieleden het land, dat onder grote druk stond van buitenlandse mogendheden. Vredesverdragen werden gesloten met Zweden en Polen. Na een mislukte oorlog tegen Polen in 1632 bleef Michail nog 12 jaar tsaar, maar liet het bestuur over aan raadgevers, die soms bekwaam, maar meestal corrupt waren. Uit zijn tweede huwelijk werden tien kinderen geboren; nummer drie was een zoon die hem na zijn dood in 1645 als Aleksej I op 16-jarige leeftijd opvolgde. Deze voerde een hard beleid, onder andere met de wettelijke invoering in 1649 van het lijfeigenschap. Boeren kwamen daartegen in opstand – en in 1662 was er een burgerrevolte in Moskou. Na zijn dood in 1676 was het de beurt aan zijn oudste nog in leven zijnde zoon, Fjodor III. Deze was sterk misvormd en half verlamd. Tijdens zijn korte regeerperiode gaf hij de aanzet tot hervormingen, zoals het afschaffen van de voorrechten van de adel bij de verdeling van bestuursposten. Hij drong de invloed van de patriarch terug en temperde de tucht van de strafwetten. Zijn vrouw Agatha steunde zijn vooruitstrevende zienswijze op eigen wijze en propageerde het scheren van baarden en het knippen van het haar. Hij stierf in 1682 op 21-jarige leeftijd, zonder een troonopvolger achter te laten.

Twisten over zijn opvolging leidde tot een nieuwe burgeropstand in 1682 in Moskou. Het pleit werd beslecht ten gunste van zijn geestelijk gestoorde broer Iwan V, die onder regentschap van zijn zus Sofia de tsarentroon deelde met zijn jonge halfbroer Peter. Regentes Sofia deelde de lakens uit. In 1689 werd Sofia weggestopt in een klooster na het verlies van twee Krimoorlogen en het gerucht van een samenzwering tegen Peter. In 1696 stierf de ziekelijke Iwan. Toen was Peter alleenheerser. Hij schiep een nieuwe aristocratie onder de functionarissen; promoties werden afhankelijk van prestatie. Hij hervormde het leger, de kerk, handel en nijverheid, onderwijs en volksgezondheid. Hij bezocht o.a. Nederland om zich op de hoogte te stellen van vloot- en vestingbouw, waterwerken, en geneeskunde. Peter voerde westerse kleding in en hief belasting op het dragen van een baard. Hij  introduceerde landkaarten, gereedschappen, wapens en brandspuiten in Rusland en liet boeken uit het Nederlands, Frans, Duits en Engels naar het Russisch vertalen. Onder zijn bewind verscheen ook de eerste Russische krant. Hij bevorderde de economie door infrastructurele projecten zoals kanalen en wegen te laten aanleggen. Met al deze wapenfeiten verwierf hij de bijnaam ‘de Grote’, al was zijn lengte, ruim twee meter, daar mede debet aan. Maar zoals gebruikelijk bij dergelijke ambitieuze vorsten voerde Peter veel oorlogen, die een grote financiële tol vroegen. Hij leed zware nederlagen (Grote Noordse oorlog tegen Zweden, Denemarken en Polen), maar wist ook een keer van de regionale grootmacht Zweden te winnen. En aan de andere kant van Rusland streed hij met succes tegen Perzen en Turken. Onder zijn bewind werden grote delen van het tot dan toe ondoordringbare Siberië door de Russen opengelegd. Peter de Grote kreeg veertien kinderen bij twee vrouwen. Zijn eerste vrouw liet hij opsluiten in een klooster; zijn zoon, de eigenwijze kroonprins Aleksej liet hij doodmartelen. Zijn tweede vrouw Catharina, boerendochter uit Letland, had hij afgetroggeld van zijn beste vriend, grootvorst Mensjikov.In 1725 stierf Peter als gevolg van een redding van een twintig zeelieden waarbij hij het ijskoude water van de Neva trotseerde.

Catharina volgde hem op en was daarmee de eerste vrouw op de Russiche troon. Dat duurde overigens maar kort. Zij stierf al in 1727 op 43-jarige leeftijd. Het ridicule van de monarchie wordt weer eens aangetoond door het feit dat de enige mannelijke troonpretendent, haar 12 jarige kleinzoon, Peter II, tsaar werd. Ook deze maakte het kort: drie jaar later overleed hij aan de pokken. Peter II was er in zijn korte leven niet in geslaagd voor een nakomeling te zorgen.

Opperste Geheime Raad

De feitelijke macht lag overigens sinds 1726 in handen van de Opperste Geheime Raad, die uit zes leden bestond waaronder Mensjikov. Dit genootschap wilde om uiteenlopende reden geen kind of kleinkind van Peter de Grote op de troon. Zij weken uit naar een nicht, Anna Iwanovna, en na haar dood in 1740 naar een zuigeling uit de zijlijn, onder regentschap van zijn Duitse moeder.  Elisabeth, dochter van Peter de Grote, werd aangevuurd door een groep officieren en de Franse gezant om dit niet te pikken. Zij sloot de baby op in een duiventil en eiste de troon met succes op. Elisabeth liet het regeren aan anderen over en genoot van het leven. Buitenlanders waren verbaasd over de enorme luxe balfeesten, waarbij ze één van vijftienduizend baljurken droeg. Wellicht mede daardoor kreeg ze steeds mee last van zware duizeligheid. Ze stierf kinderloos in 1761

Haar opvolger Peter III, was een in Duitsland geboren kleinzoon van Peter de Grote. Deze Duitse hertog hield het slechts 7 maanden uit. Hij werd afgezet en in opdracht van zijn Duitse vrouw gewurgd door haar minnaar. Een klassieke coup, want deze Sophie Augusta van Anhalt-Zerbst, volgde hem als Catharina de Grote op. En dat was het einde van de Russische Romanovs.

Wandpornoschilderingen

Ook in deze coup had een groep officieren de hand. Zij waren het niets eens met de vrede die Peter met Pruisen sloot. Catharina werd sterk beïnvloed door de Verlichting. Voltaire noemde haar de Ster van het Noorden. Toen de politieke consequentie van de Verlichting, de Franse revolutie, echter uitbrak, verbleekte de ster. Haar bewind werd autoritairder. Kritische schrijvers werden naar Siberië verbannen en grootgrondbezitters kregen alle vrijheid en ruimte, inclusief de uitbreiding van het lijfeigenschap. Tijdens haar bewind veroverde Rusland de Krim op de Turken en weerstond de Zweden die de Baltische staten, die ze in 1720 aan Rusland hadden verloren, terug wilden halen. Catharina werd berucht om haar uitspattingen met –naar schatting 21 veelal jonge- minnaars.  Zo zou ze een erotisch kabinet in haar paleis hebben laten bouwen met meubilair dat versierd was met geslachtsorganen en wanden met pornoschilderingen. Zij was ook een fanatiek kunstverzamelaar. Zij kocht 4000 schilderijen (o.a. van Rembrandt, Frans Hals, Jan Steen en Rubens) en bezat een enorme collectie porselein. Dat alles is in de Hermitage terechtgekomen.

Catharina stierf in 1796; zoon Paul, waarme zij voortdurend ruzie had, volgde haar op 42-jarige leeftijd op. Hij sloot zich aan bij de coalitie die streed tegen Napoleon en beëindigde de Perzische expeditie. Dit laatste werd hem fataal. Een groep officieren kwam hier tegen in verzet en vermoordde hem in 1801; zijn zoon Alexander, die opgevoed was door zijn oma, wist van te voren wat er zou gebeuren, maar bleef op zijn handen zitten. Deze Alexander werd doodleuk de volgende tsaar. Hij voerde een wispelturig beleid. Aanvankelijk voerde hij liberale hervormingen door, die hij daarna weer terugdraaide. Hij streed afwisselend met en tegen Napoleon en kwam op het Congres van Wenen regelmatig in botsing met Metternich, waarmee hij later weer goed samenwerkte. Later trok hij zich terug, begaf zich in de mist der mystiek en liet het regeren aan adviseurs over. Hij stierf in 1825 op reis naar de Krim. Zijn broer  Nicolaas I regeerde verder tot zijn dood in 1855. Dat  was vrij rampzalig, door zijn starre conservatisme en zijn totale gebrek aan inzicht in de internationale politiek. Zo onderdrukte hij meteen in zijn eerste regeringsjaar (1825) op brute wijze een opstand van liberale officieren, waarmee hij de kiem legde voor veel verzet. Het revolutiejaar 1848 liet Rusland onberoerd; desalniettemin greep de bange Nicolaas naar censuur en een verbod op buitenlandse boeken en socialistische propaganda. Ook zijn internationale politiek werd gedomineerd door angst voor revoluties. Als koning van Polen onderdrukte hij de Novemberopstand in 1831, het Poolse Parlement zette hem daarop af. Hij stuurde Russiche troepen naar Polen, schafte de grondwet af en maakte van Polen een Russische provincie. Bij de Hongaarse opstand in 1849 tegen de Habsburgse overheersing steunde hij Habsburgers. En hij zette druk op Pruisen om geen liberale grondwet aan te nemen. Zo verdiende hij de bijnaam voor Rusland: de politieman van Europa. Tegen de Turken was hij zo succesvol dat andere Europese mogendheden uit angst voor een te dominant Rusland, de Turken gingen steunen. Dat leidde tot de Krimoorlog, die Rusland verloor. Tijdens de beslissende slag bij Sebastopol in 1855 stierf Nicolaas I. De val van de stad hoefde hij niet meer mee te maken.

Zijn zoon Alexander (II) kwam na hem op de troon. Hij moderniseerde Rusland. De behoefte aan vrije boeren en arbeiders in de opkomende industrie was zo groot dat hij het lijfeigenschap afschafte. Gemeenten en regio’s kregen meer autonomie. De rechtspraak werd verbeterd, de perscensuur gematigd en de dienstplicht ingekort van 25 (!) tot 15 jaar. Er kwamen meer universiteiten en het lagere en middelbare onderwijs werden hervormd, al bleef het alfabetisme met 80% zeer groot. De clerus werd meer aan banden gelegd, evenals de macht van de (geheime) politie. Maar met de Polen had hij geen mededogen. Een tweede opstand in 1863 liet hij hardhandig neerslaan. Evenals opstanden in de Kaukasus. Ook in Rusland trad hij hard op tegen radicale politieke activisten. Dat kostte hem zijn  leven: in 1881 kwam hij bij een bomaanslag om het leven.

De ontluistering van Vadertje Tsaar

Zoon Alexander (III) beoordeelde de moord op zijn vader als een product van diens liberale opvattingen. En dus draaide hij alle hervormingen terug en voerde een reactionair bewind. De politie kon weer zijn gang gaan, joden kregen het zwaar te verduren en politieke tegenstanders werden massaal naar Siberië verbannen. Hij stierf plotseling in 1894. Omdat hij –terecht- geen hoge dunk had van zijn domme en koppige oudste zoon Nicolaas kwam deze geheel onvoorbereid als 25-jarige op de troon. Nicolaas nam de autocratische politiek van zijn vader over, maar deed dat zonder enige overtuiging.

Hij raakte in twee oorlogen verzeild, beide met rampzalige gevolgen. De Russisch-Japanse Oorlog werd in 1905 de aanleiding voor de eerste Russische revolutie. Een volksmassa wilde een petitie aan de tsaar aanbieden, waarop zijn paleiswacht de wapens trok. Meer dan zeventig mensen vonden de dood en er waren vele honderden gewonden. Het aureool van ‘Vadertje Tsaar’ liep hiermee onherstelbare schade op. Lenin merkte op dat Nicolaas de arbeiders ‘de eerste lessen in barricadegevechten heeft gegeven’. Deze ‘bloedige zondag’ leidde tot stakingen en demonstraties; de tsaar werd hierdoor gedwongen parlementsverkiezingen te houden. De Doema werd een revolutionair bolwerk – en in 1906 weer ontbonden. Na een herhaling van zetten werden de spelregels gewijzigd en kwam er een derde Doema, die wel de tsaar goed gezind was.

De Eerste Wereldoorlog werd zijn Waterloo. Op 24 februari 1917, in een tijd van bittere armoede na drie jaar oorlog, barre oorlogswinters en miljoenen slachtoffers, begon in Moskou een deels spontane, deels door de bolsjewieken georganiseerde volksopstand, die gesteund werd door delen van de tsaristische garde. Nicolaas ontbond de Doema, maar een voorlopige revolutionaire regering dwong hem afstand van de troon te doen. Hij werd met zijn gezin via enkele tussenstops naar Jekaterinenburg verbannen. In de nacht van 16 juli op 17 juli 1918, toen een Tsjechoslowaaks legioen, onderdeel van het  contrarevolutionaire leger, op het punt stond om Jekaterinenburg te veroveren, werden Nicolaas, zijn vrouw en hun vijf kinderen, geëxecuteerd door de lokale Sovjet.

  Leo Platvoet