Verkiezingen in Azerbeidzjan

Op zoek naar een geoliede democratie

Begin november was ik voor de Parlementaire Assemblee van de Raad van Europa (PACE) waarnemer aanwezig bij de parlementsverkiezingen in Azerbeidzjan. Hieronder mijn dagboek.

Donderdag 3 november 2005

Op naar Azerbeidzjan. Via Frankfurt vlieg ik naar Baku, de hoofdstad van deze voormalige Sovjetrepubliek in de Kaukasus. Het is een weerzien binnen korte tijd. Begin oktober vormde ik met drie PACE-collega's een groepje verkenners dat polshoogte kwam nemen. Azerbeidzjan is één van de lidstaten die kritisch door de Raad van Europa wordt gevolgd. Schending van mensenrechten, politieke gevangen, corruptie, gezagsgetrouwe media, frauduleuze verkiezingen: er valt veel te verbeteren.  Tijdens dat bezoek hebben we tientallen mensen gesproken: politici, journalisten, mensenrechtenactivisten, ambassadeurs, ministers en de president, Ilham Aliyev. In een slotverklaring deden we aanbevelingen die er toe moeten leiden dat de verkiezingen vrij en eerlijk verlopen. Zo drongen we er op aan dat de intimidatie van de politie bij verkiezingsbijeenkomsten van de oppositie achterwege blijft, lokale autoriteiten zich neutraal opstellen en dat de duim van de kiezer met inkt wordt gemerkt, waardoor hij of zij maar één keer kan stemmen. En zie: eind oktober zegde Aliyev toe dat er alsnog op het inkten zal worden overgegaan. Hij kan dat doen, want Azerbeidzjan is een presidentiële democratie. 

In de avond kom ik aan en dwaal nog wat door het oude, ommuurde centrum van Baku. Het is een labyrint van smalle, kromme straten met oriëntaalse laagbouw. Moskeeën, de vensterloze maagdentoren, tapijtverkopers, paleizen, bazaars: er valt veel te zien in deze stad, die nauwelijks toeristen trekt. Wel zakenlui en olieboeren. De komende twintig jaar stroomt 200 miljard dollar het land binnen, nu de pijplijn van Baku naar het Turkse Ceyhan dit jaar in bedrijf  wordt genomen.  De politiek in dit land van 7,5 miljoen inwoners wordt gedomineerd door deze zonnige toekomst. Politieke macht betekent controle over dit enorme bedrag, dat het honderdvoudige is van het jaarlijkse overheidsbudget. Ook daar gaan de verkiezingen over....

Vrijdag 4 november 2005

Eerst een vergadering van de delegatieleiders van de vier internationale organisaties die samen observeren. Alece Hastings van de OVSE, een innemende democratische parlementariër uit het zuiden van de VS, Marie Anne Isler Béguin van het Europees Parlement en lid van de Groenen, Michael Clapham, een Britse Labeurparlementariër die de NAVO-assemblee vertegenwoordigt en mijn persoon. Ik voer de vijftig waarnemers van PACE aan, de grootste delegatie die ooit  is uitgezonden. Wij zullen elkaar de komende dagen vaak treffen, want op 'the day after' presenteren wij gezamenlijk een verklaring op een persconferentie. Na een vergadering van de eigen delegatie, waarin praktische zaken worden uitgewisseld, bespreek ik tijdens de lunch met twee voorlichters de mediastrategie. Er is een enorme belangstelling van de pers, die uitziet naar een herhaling van wat er in de Oekraïne en Georgië is gebeurd: massale demonstraties na de verkiezingen die een regime-change inluiden. Maar de situatie is onvergelijkbaar. De oppositie is hier verdeeld, er is geen binden figuur en het zijn geen presidentsverkiezingen.

’s Middags begint een sessie van zes uur voor de waarnemers, waarin ze van alle kanten worden voorgelicht. De oppositiepartijen spuien een reeks van klachten: ze kunnen geen demonstraties houden, de media hebben vooral aandacht voor de regeringspartij en de kiezers worden geïntimideerd. De voorzitter van de kiesraad ziet echter weinig problemen en de vier delegatieleiders zetten beschaafd hun eigen organisatie in het zonnetje. ’s Avonds doe ik twee TV-interviews en ga daarna met een paar collega's uit eten in de oude stad. Het bier is lauw, de porties bescheiden, maar de verhalen zijn sterk.

Zaterdag 5 november 2005

Om 9 uur gaan we verder met de 'briefings', wederom enkele oppositiepartijen, maar ook journalisten en vertegenwoordigers van NGO's, waaronder twee mensenrechtenorganisaties. Opnieuw veel kritiek. Op de familiekliek rond president Aliyev -hij volgde in 2003 zijn vader op- die zich voortdurend verrijkt. Op de grote armoede: eenderde van de bevolking leeft onder het bestaansminimum. Op de welig tierende corruptie: Azerbeidzjan staat hoog genoteerd op de wereldranglijst. Sommige oppositiekandidaten zijn er nu al van overtuigd dat de verkiezingen frauduleus en in een sfeer van intimidatie zullen verlopen. Ook de vertegenwoordigers van NGO's zijn sceptisch, al zijn ze meer geneigd om de verkiezingen af te wachten alvorens een oordeel te geven.

's Avonds is er een etentje van de delegatieleiders in de Karavansaray, dat zoals de naam verraadt, een 14de-eeuwse pleisterplaatsen van karavanen. Een grote, open binnenplaats met bomen en fonteinen, omgeven door grote, stenen nissen waarin gegeten kan worden. Volksmuzikanten verhogen de sfeer, evenals de onvermijdelijke buikdanseres. Aan het eind van de gevarieerde en geanimeerde maaltijd, wordt de conceptverklaring binnengebracht, die in elf pagina's de maanden voor de verkiezingen analyseert. De bevindingen van de verkiezingsdag zelf zijn uiteraard nog onbenoemd. Dat mag logisch lijken, maar vaak hoorde ik als 'gewone' waarnemer de kritiek dat de conclusies al getrokken waren voor de stembussen open gingen. Er is één exemplaar voor elke delegatieleider; we beloven strikte geheimhouding. Het stuk is behoorlijk kritisch van toon; de vele tekortkomingen worden raak beschreven. Ook de enkele positieve punten worden genoemd, zoals de zendtijd voor politieke partijen op de staatstelevisie.

Zondag 6 november 2005

Vroeg op, want de opening van een stembureau moet worden geobserveerd, zoals het handboek van de verkiezingswaarnemer voorschrijft. Is de stembus leeg en verzegeld? Zijn er meer stembiljetten dan geregistreerde kiezers? Wordt er geen propaganda gemaakt in of rond het stembureau? Liggen de flesjes met onzichtbare inkt klaar, samen met de controlelamp en de reserve batterijen? Enzovoorts. Met chauffeur Rahman, tolk Yusala en teamgenoot Vladimir rijden we door het langzaam ontwakende Baku naar district 23. In het stembureau dat we op goed geluk uitkiezen is alles dik in orde. Dat blijkt in de loop van de dag wel eens anders te zijn. Vingers die niet geïnkt zijn, kiezers die niet op de lijst blijken te staan, onvolledig samengestelde stembureaucommissies. En intimiderende omstandigheden. Wat te denken van een stembureau waarin zich 23 mensen bevinden, waaronder uitgerekend één kiezer? Dat komt overigens ook door het grote aantal lokale waarnemers. Kiezers lopen langs een soort tribunaal van soms wel veertien waakhonden die voor hun favoriete kandidaat de boel in de gaten houden. Omdat onze tolk Vusala ook moet stemmen, rijden we in een half uur naar een dorpse buitenwijk van Baku. Dat een groot deel van de bevolking in armoede leeft, is hier goed te zien. Krotten, een school die deze naam niet verdient en sjofel geklede mensen. De chauffeur gaat overigens niet stemmen. Zijn vader is als onafhankelijk kandidaat zó tegengewerkt door de autoriteiten, dat hij elk vertrouwen in eerlijke verkiezingen heeft verloren. De gang van stemlokaal naar stemlokaal wordt onverwacht onderbroken. Een Russische collega die onze weg kruist dringt aan op een bezoekje aan de prelaat van de Russisch Orthodoxe kerk, zetbaas van een religie die slechts door 2% van de bevolking wordt aangehangen in dit Islamitische, maar seculiere land. Met thee, fruit en zoetigheden word ik gastvrij ontvangen. De bisschop, zwart gejurkt - het grijze haar elegant in een staart geknot, doceert in een notendop 2000 jaar godsdienstgeschiedenis.

Lokale verkiezingswaarnemers 

Om 5 uur is er opnieuw een vergadering van de delegatieleiders. We bespreken de voorlopige tekst, die gisteren als geheim toetje werd uitgereikt. Ik heb een tiental voorstellen ter verbetering, waarvan verreweg de meeste -soms na enige discussie- worden aangenomen. Maar de moeilijkste afweging komt morgenochtend als de rapporten van de honderden waarnemers zijn verwerkt. Zijn de verkiezingen vrij en eerlijk verlopen, wel vrij maar niet eerlijk (of andersom), of geen van beide? Terug in mijn hotel hoor ik op de BBC en EuroNews de eerste, wisselende commentaren. Het thuisfront stel ik op de hoogte via een interview in het radioprogramma 'Met het oog op morgen.' In dit geval zeker een toepasselijke naam.

Maandag 6 november 2005

Om half 9 komt onze eigen delegatie bijeen. Sommigen die in een uithoek van het land observeerden, zijn nog onderweg. De ervaringen zijn wisselend. Vaak ging het er nogal chaotisch aan toe in het stembureau. De kieslijsten bevatten veel fouten, mensen zonder oproepkaart mochten toch stemmen en voorzitters van stembureau’s bleken nogal eens eigenzinnig op te treden. Ook bij stemmen tellen ging het regelmatig mis. In een stembureau viel bij het sluiten van de stembus de politie binnen en dreef alle lokale waarnemers naar buiten. De voorzitter groepeerde in enkele minuten de stembiljetten, deed ze in een doos deed en verdween in de nacht zonder het proces-verbaal op te maken.

Met deze ervaringen in de achterzak ga ik naar de andere delegatiehoofden. In de warroom van het kantoor van de OVSE hebben de computers, faxen en telefoons vanaf het openen van de stembureaus geen seconde rust gehad. De ruim 600 waarnemers bezochten 2500 van de 5000 stembureaus. In 13% van deze 2500 stembureaus was de algemene indruk negatief. De stembureaucommissies waren onvolledig bemenst, allerlei vage types bemoeiden zich met de gang van zaken en in een enkel geval zaten er beduidend meer stembiljetten in de -doorschijnende- stembus dan er opgekomen stemmers waren geregistreerd. Het meest verontrustend is dat in 43% van de gevallen waarin het tellen der stemmen is geobserveerd het oordeel over de wijze waarop dit gebeurde 'slecht' of 'zeer slecht' was. Er ontstaat discussie over de conclusie die nu moet worden getrokken. De delegatie van de EU is voor de zwakste formulering en ik voor de scherpste, zodat we in het midden belanden, nl. dat deze verkiezingen niet voldeden aan een aantal internationale regels en afspraken waar Azerbeidzjan zich aan heeft gecommitteerd.

's Middags is de persconferentie, waarop de bevindingen van onze waarnemers in een 12 blz. tellend rapport worden gepresenteerd. De zaal puilt uit met honderden journalisten. Voor een batterij van tientallen camera's en microfoons nemen we plaats. Elke delegatieleider heeft enkele onderwerpen uitgekozen die in enkele minuten worden toegelicht. Hastings trapt af en oogst met de conclusie van de waarnemingen zowaar een applaus. Ik voer na hem het woord en serveer de media het andere punt dat de meeste aandacht zal trekken, het harde cijfer over de slechte wijze waarop de stemmen zijn geteld. Na de persconferentie word ik bestormd door journalisten uit alle windstreken en zeker vijftien Azeri's voor wie ik nog een mini-persconferentie geef. Daarna spreek ik nog met Coen van Zwol, correspondent van het NRC Handelsblad, dit keer bij een koel glas bier. Vervolgens moet ik naar de studio van ANS-TV voor een live-interview van een half uur. ANP en BNN-radio melden zich ook nog. Vroeg in de nacht kijk ik naar een Engelstalig journaal van AzTV, de staatstelevisie. Ze hebben beelden van de persconferentie met een commentaarstem die alleen de enkele positieve punten uit ons rapport vermeldt. Geen woord over de conclusie, waardoor deze ongewild wordt bevestigd.

Dinsdag 7 november 2005

Vandaag zou de oppositie de straat op gaan om te demonstreren tegen de volgens hen frauduleuze verkiezingen, maar ze kreeg geen toestemming. Wel voor morgen, want –zo zal er geredeneerd zijn- dan zijn de meeste buitenlandse waarnemers weer terug naar huis. Ik ga de binnenstad in om de sfeer te proeven, maar het is een gewone werkdag. De eerste berichten sijpelen binnen dat de president in sommige kiesdistricten, waar gefraudeerd is, nieuwe verkiezingen wil. Zo wordt de oppositie de wind uit de zeilen genomen en de internationale gemeenschap tegemoetgekomen. Een slimmigheidje, die echter de structurele tekortkomingen niet kan verdoezelen. Er valt hier nog veel te doen om de verkiezingen vrij en eerlijk te laten verlopen. Diep in de nacht ga ik naar het vliegveld voor de terugreis. De man achter de balie herkent me van de TV en vraagt: ‘are these elections a step backward or a step forward?’

Klik hier voor mijn rapport over de verkiezingen in Azerbeidzjan, dat op 25 november door het Standing Committee van de Parlementaire Assemblee van de Raad van Europa is goedgekeurd.